‘Nou, hier hoeven we niet te kijken voor jou’, de woorden van haar moeder galmen nog bijna dagelijks door Sonja’s hoofd. Het is 1995 en ze loopt met haar moeder door de V&D. De rekken vrolijke kinderkleren lachen haar uit. Een blond meisje met zomersproeten draait pirouetjes voor de passpiegel in een felroze rokje. De moeder van het kind staat erbij te glimmen. ‘Staat je schattig’, roept de vrouw blij.

In mijn spreekkamer zit Sonja bijna dertig jaar later en honderd kilo zwaarder te rillen bij de herinnering. Haar moeder was voor de buitenwereld een hartelijke vrouw die altijd en overal voor iedereen klaar stond. Hun haastige maaltijden thuis bestonden uit suiker en zetmeel belegd met kritische opmerkingen. Moeder kneep haar regelmatig in de mollige arm en grapte: ‘Zo vind je nooit een man’. Ook die galmt na.

Zelfbeeld

In veel methoden om mensen te helpen met afvallen, is aandacht voor de psychische factoren die ongezonde eetgewoonten in stand houden. Naast diëten en meer bewegen, krijgt het vaak lage zelfbeeld aandacht. Negatieve gedachten domineren de binnenwereld van veel zwaarlijvigen. Je wilt niet weten hoe mensen van zichzelf kunnen walgen. Hoe ze zichzelf afkraken tot het bot.

‘Afvallen is voor gelukkige mensen’, concludeert Sonja. Haar lukt het niet. Na de maagverkleining zijn in drie jaar tijd alle kilo’s weer terug. Hoe kan dat? Het trieste antwoord is te vinden in de eerste jaren van haar leven. Zij heeft zichzelf leren beleven als een hopeloos geval. Dan kun je nog zoveel preventieprojecten op haar loslaten, in het diepst van haar ziel voelt ze dat het haar niet gaat lukken.

Schadevrije jeugd

Het woord preventie voelt, voor mij, bijna cynisch. De overheid en verzekeraars doelen natuurlijk op voorkomen van diabetes-2, hartkwalen of andere medische malaise die een te groot lichaam met zich meebrengen. Maar voorkomen… is allang te laat. De schade is oud en ligt diep. Het belangrijkste ingrediënt van succesvol afvallen, ligt in de jeugd. Niemand wil zijn kind beschadigen, maar het gebeurt wel.

Sonja’s moeder werd vroeg zwanger en was in de wolken met haar gezonde baby. Ze nam haar overal mee naar toe. Het is een directe vrouw met het hart op de tong. ‘Ik zeg waar het op staat’, zo’n type. ‘Bak maar wat extra pannenkoeken als wij mee-eten. Sonja is net een varkentje.’ Na de grap kwam dan steevast een knuffel. Liefde was er volop, maar dat is niet genoeg voor een schadevrije jeugd.

Non-verbaal

Kleine momenten hebben grote impact. Stel een mollige peuter trekt een balletpakje aan. Moeder A zegt: ‘Je bent een heerlijk moppie’. Zo’n kind geniet van zichzelf in de spiegel. Moeder B zegt met een lelijk gezicht: ‘Doe jij dat maar uit’. Ze zegt niks, maar non-verbaal is de boodschap: ‘Geen gezicht’. Als ze dan ook nog zegt hoe leuk alles staat bij nicht Pien groeit het gevoel: ik ben een gedrocht.

Sonja’s moeder ging nog een stapje verder in dubbele boodschappen. Ze maakte haar dochter onbewust bang. ‘Blijf maar bij mama’, was regelmatig het bevel in sociale situaties. En als Sonja dan voorzichtig deed of heimwee had, zuchtte moeder: ‘Wat ben je toch een moeilijk kind’. Het was dus nooit goed. Dat kweekt machteloosheid. Steeds vaker zocht Sonja troost in stiekem eten.

Ongezonde verbindingen

Helaas leidt zo’n laag zelfbeeld soms tot nog meer ellende. Het kan leiden tot het aangaan van ongezonde verbindingen. Sonja koos een man die zichzelf heel zielig voelt. Zij ging moederen over hem. Het fanatieke helpen van haar moeder zit in haar bloed. Alleen dan mag ze bestaan. Hij kwam daardoor niet uit zijn slachtofferschap en had de neiging haar te bedanken met lekkere hapjes.

Ze zitten beiden in de ziektewet en krijgen over zes maanden een kind. Zij wil het anders doen. Hoewel ze dol is op haar moeder, voelt ze wel dat er wat mis is gegaan in haar eigen ontwikkeling. Ze werkt veel te hard. Laat anderen voorgaan. Durft niet te kiezen. Ze wil niet dat haar dochter zo wordt. Ze gunt het kind een gevoel van blij zijn met jezelf. Dat betekent dat ze eerst zichzelf moet aanpakken.

Voorkomen

Wat je wilt, is deze lange weg van mislukte diëten, schaamte en therapieën voorkomen. Daarvoor moeten we achter de voordeur zijn. Niemand gunt zijn kind een ongelukkig leven. Maar wat je niet kent, kan je niet geven. Moeders als deze hebben zelf weinig empathie, aandacht en liefdevolle begrenzen gekregen. Wat als je ze bereikt voordat er kinderen zijn, met informatie over hoe je een goed gezin neerzet?

Ik zeg: alle hens aan dek. Als iedereen erkent, of bekent dat een gezond gezin neerzetten best moeilijk is, is de schaamte weg. Wat te doen met drift? Is straf nodig? Waar haal je de energie vandaan voor aandacht en geduld? Ik zie de overheidscampagne al voor me: een gezin ben je samen. Laagdrempelige informatie en workshops voor iedereen, zodat we een hele hoop ellende kunnen voorkomen.